حکمت نابرابری انسان‏ها در برخورداری از ظواهر دنیا

خداوند خطاب به پیامبر اسلام(ص) درباره این که چرا به برخی از مردم نعمت‏های بیشتری داده دو نکته بیان می‏فرماید: اول آنکه، افزونی نعمت برخی از مردم نشانه دوستی بیشتر خدا با آنها نیست، بلکه نشانه آزمایش خداوند از آنها است. خداوند در آیه دیگری در اشاره به این موضوع می‏فرماید: اموال و فرزندان شما فقط مایه آزمایش شمایند ( سوره انفال آیه 28). در جای دیگری می‏فرماید: و شما را به بدی و خوبی می‏آزمایم ( سوره انبیاء آیه 35). و نبلوکم باالشّرّ و الخیر فتنةً. «فتنه» در اصل به معنای آزمایش است. اموالی هم که خدا به ما عنایت کرده به همین دلیل«فتنه» خوانده شده است تا معلوم شود که آیا در به دست آوردن و مصرف آن، احکام شرعی را رعایت می‏کنیم یا نه.

بنابراین آنچه وسیله آزمایش است ارزش چشم دوختن و خیره شدن ندارد بله، اگر چیزی بود که اصالت داشت و ذاتاً مطلوب بود جا داشت فکرمان را روی آن متمرکز کنیم، اما چون وسیله آزمایش است و باید پس از انجام آزمایش رها شود، ارزش تعلق خاطر و پرکردن اندیشه را ندارد، مثل برگ کاغذی است که در جلسه امتحان به دانش‏آموزان می‏دهند تا پاسخ سؤالاتش را روی آن بنویسد، نباید در فکر این باشد که کاغذ زیبایی است یا نه، باید به اصل امتحان بیندیشد تا خوب از عهده آن بر آید.

مطلب دومی که در آیه مزبور بدان اشاره شده، مقایسه این نعمت‏ها با نعمت‏های اخروی است. تعبیری که قرآن در این مورد به کار می‏برد تعبیری پر معنا و دقیق است: « ورزق ربّک خیر و ابقی» خداوند رزق آخرت را به خصوص به خودش منتسب می‏کند. این مطلب وقتی خوب وضوح می‏یابد که توجه کنیم از نظر قرآن و تعالیم اسلامی، روزی دهنده خداوند است: « و انّ الله هو الرّزاق ذو القوّه المتین» همه نعمت‏های این دنیا هم درواقع روزی‏هایی است که خداوند به انسان داده است. در عین حال می‏فرماید: به این نعمت‏ها که درواقع، وسیله آزمایش است چشم ندوز، رزق مخصوص خدا چیز دیگری است؛ رزق ربّک؛ همان رزقی که درباره شهدا می‏فرماید: عند ربهم یرزقون چنین رزقی است که ارزش دارد انسان به دنبال آن باشد و بدان اهتمام ورزد.

شرف رزق خداوند بر روزی‏های دنیوی

این نکته را باید توجه داشت که از یک نظر، همه رزق‏ها رزق خدا است. اما آنچه تشریفاً منسوب به او است از ارزشی والا برخورداراست؛ مثل این که کعبه را « بیتی» معرفی می‏کند، در حالی که همه بیوت متعلق به او است. چنین اضافه‏ای را« اضافه تشریفی » می‏گویند، یعنی، به دلیل شرافتی که برخی چیزها دارند، خداوند آنها را به خودش منتسب می‏کند. نمونه دیگر این مطلب در عبارت نفخت فیه من روحی است. هر جنبنده‏ای که روحی است روحش از آن خدا است، اما خداوند فقط روح انسان را روح خودش نامیده است.

بنابراین اولاً، نعمت‏های دنیوی، همه وسیله آزمایش انسان است ثانیاً هیچ کدام از آنها را نمی‎توان رزق الهی دانست، رزق خدایی، که مورد نظر خدای متعال است، آن است که در آخرت نصیب بندگان خاصش می‏کند.

شما متاع دنیا را می‏خواهید و خدا آخرت را می‏خواهد

با همین مضمون ( تحت تأثیر قرار نگرفتن از برخورداری دنیایی دیگران) دو ایه دیگر هم در قرآن داریم: خداوند می‏فرماید مبادا از کثرت اموال و اولاد آنها به شگفت آیی؛ خدا می‏خواهد آنها را در زندگی دنیا بدان‏ها عذاب کند و در حالی که کافرند جان آنان را بستاند.(سوره توبه آیه 55) آیه دیگر همین سوره آیه 85 با یکی دو کلمه اختلاف، دقیقاً شبیه همین آیه است. این ایات درباره منافقان نازل شده است. خداوند در این آیات کلمه «اعجاب» را به کار برده است « اعجاب» مفهومی عمیق‎تر از این دارد که انسان فقط از چیزی خوشش بیاید.

هرگاه چیزی انسان را تحت تأثیر قرار دهد و او را منفعل کند، می‏گوییم او را به اعجاب واداشته است. خداوند به پیامبرش می‏فرماید: کثرت اموال و اولاد آنها تو را دچار دل‏مشغولی نکند آنها طعم زندگی و شیرینی آن را نخواهند چشید. اولین دردسر و زحمت افراد مال دوست در جمع کردن مال است. سپس در نگهداری آن. به همین دلیل، شیرینی زندگی را درک نمی‏کنند. هنگام مردن هم وقتی می‏بینند تمام آنچه را جمع کرده و با زحمت از آن محافظت نموده بودند از دست می‏دهند، هرچه بیشتر نگران و افسرده می‏شوند! اموالی را که با یک عمر زحمت، ظلم و ستم، حق کشی و تجاوز به حقوق دیگران فراهم کرده بودند، همه را یک جا از دست می‏دهند. آن گاه در حالی از دنیا می‏روند که کافرند در مقام تعبیر از مردن چنین کسانی، خداوند نمی‏فرماید : یموتون ، بلکه می‏فرماید:« تَزهَقَ أنفسهم» یعنی جانشان در می‏آید و بدترین ناراحتی‏ها را محتمل می‏شوند.

این همان نتیجه سوء آزمایش است که در هنگام مرگ ظاهر می‏شود. خداوند این تعابیر را به کار می‏برد تا انسان را از دل بستن و خیره شدن به زر و زیور دنیا بر حذر دارد این که چرا خداوند کشش و تمایل به سمت این گونه ظواهر دنیا را در دل انسان قرار داده بحث دیگری است، اما در هر حال روشن است که این گونه آیات و روایات درصدد تخدیر مردم از چشم دوختن به مظاهر مادی زندگی است.

غبطه ممدوح نسبت به حال دنیا

باید توجه داشت که نعمت‏های دنیا مخصوص کفار نیست، بلکه برخی از بزرگان و اولیای خدا هم نعمت‏های زیادی در اختیار داشته‏اند، مثلاً حضرت سلیمان (ع) به قدری از نعمت‏های خداوند بهره مند بود که قرآن درباره‎اش تعبیر « مُلکاً لا ینبغی لا حد من بعدی» را به کار برده است. در احوال آن حضرت آمده که جنس و انس و حتی حیوانات وحشی و پرندگان هم در اختیارش بودند. بنابراین، چنین نیست که هرکسی که نعمتی دارد، آدم بدی است و این نعمت‏ها مایه عذاب او خواهد شد بلکه این گونه نعمت‏ها اسباب آزمایش هستند. برخی از آنها سربلند بیرون می‏آیند و برخی سر شکسته. کسانی که خدا را فراموش نکنند و از آن برای آخرتشان بهره گیرند سربلند خواهند بود و کسانی که در جمع کردن این اموال و استفاده از آنها موازین شرع را رعایت نکنند سرشکستگانند.

بنابراین عیبی ندارد که انسان از خدا بخواهد از اموال دنیایی در اختیار او قرار دهد تا در راه آخرت خود از آن استفاده کند. نعمت‏هایی که در دست مؤمنان است اگر موجب غبطه ما بشود در این که آنها را در راه خدا صرف می‏کنند، اشکالی ندارد؛ مانند اموالی که در دست حضرت خدیجه (ع) بود و آنها را در راه نشر و احیای اسلام صرف کرد. آنچه خطرناک است این است که به داشته‏های دنیایی کافران و اموالی که در اختیار کسانی است که از آن برای آخرت خود استفاده نمی‏کنند حسرت بخوریم.

خداوند در قرآن برای ما مثال می‎زند تا ببینیم کسانی که از مال و مکنت خود برای آخرتشان استفاده نکردند سرانجامشان چه شد. قارون کسی بود که به قدری گنج‏های فراوان داشت که عده‏ای پهلوان نیرومند باید فقط کلید‏های گنج‏شان را حمل می‎کردند او تمام دارایی‏اش را برای قومش به نمایش می‏گذاشت عده‏ای از پیروان حضرت موسی(ع) با خود می‎گفتند ای کاش، ما هم از این نعمت‏ها بهره مند بودیم و وقتی قارون از اطاعت از حضرت موسی(ع) سرپیچی کرد و با عذاب خداوند خود و تمام دارایی‏اش در زمین فرو رفتند و آنهایی که ارزوی این مال را داشتند گفتند عجب اشتباهی کرده بودیم، اگر ما هم اموالی مثل او داشتیم امروز به همین وضع مبتلا می‏گشتیم. قرآن مجید این گونه داستان‏ها را نقل می‏کند که ما تأمل کنیم و بفهمیم که نعمت‏هایی را که خدا در اختیار دیگران قرار می‏دهد چنان ارزش ندارد که بخواهیم به آنان خیره شویم و دل ببندیم.